بيماري سل چيست؟

سل يك بيماري عفوني واگير مي باشد . بيماري سل از سال هاي بسيار دور وجود داشته و افراد بسيار مشهوري نيز در دنيا به اين بيماري مبتلا شده اند. اين بيماري از قديم در كشور ما شناخته شده بود. در گذشته به اشتباه تصور مي كردند كه نفرين كسي و يا شدت غم و غصه علت اصلي ابتلا به بيماري سل است .

در كتاب هاي غربي به اين بيماري توبركولوز (Tuberculosis) و به اختصار «تي بي» (TB) گفته مي شود.

بيماري سل يكي از مهمترين بيماريهاي عفوني قرن حاضر مي باشد كه توانائي درگير نمودن كليه ارگان هاي بدن را دارد ولي ريه ها بيشتر به سل مبتلا مي شوند.

از سال 1982 همه پزشكان دنيا معتقد بودند كه اين بيماري تا سال 2000 كنترل و بحث آن فقط محدود به كتب پزشكي خواهد بود، ولي اين اميد ده سال بيشتر به طول نيانجامد، به طوري كه در سال 1993 اين بيماري از طرف سازمان بهداشت جهاني به عنوان يك فوريت جهاني اعـــــلام مي گردد.

بروز 10 ميليون مورد جديد سل و درمان تنها دو سوم از آنها كه متأسفانه در بيش از 50 درصد موارد درمان ناقص بوده ، عمق فاجعه را در اين سالها نشان مي دهد.

بروز سه همه گيري از اين بيماري در دو دهه اخير دور نماي كنترل اين بيماري را در آينده نزديك بسيار مبهم نشان مي دهد. ايجاد همه گيري بيماري ايدز و متعاقب آن سل مقاوم به دارو ، جهان كنوني را با تمام پيشرفت هاي عظيم در علم پزشكي از نظر كنترل بيماري سل ، بيش از يك قرن به عقب برگردانده است . امروزه در دنيا هر ساله بيش از 8 ميليون نفر به اين بيماري مبتلا مي شوند و تاكنون يك سوم مردم جهان بدون آنكه احساس بيماري كنند به ميكروب اين بيمــــــــــاري آلوده شده اند.

عامل بيماري سل چيست؟

ميكروبي ميله اي شكل (شبيه مداد) و بسيار كوچك به اندازه 000003/0 متر وارد بدن شما شده كه تنها توسط ميكروسكوپ ديده مي شود. به اين ميكروب ميله اي شكل «باسيل سل» مي گويند . باسيل سل چون بسيار كوچك مي باشد ، به راحتي در هوا شناور مي ماند . چون عامل اين بيماري ميكروب مي باشد ، لذا ممكن است اين بيماري از شما به افراد سالم منتقل گردد.

سل چگونه از بيمار به فرد سالم منتقل می شود؟

ميكروب سل به صورت ذرات ريز وارد هوا شده و نظير سرماخوردگي منتقل مي شود. اين ذرات در صورتي كه مبتلا به سل ريوي باشيد توسط سرفه، عطسه، صحبت، خنده و يا فرياد شما، ايجاد و در هوا پخش مي شوند. يك سرفه مي تواند 3000 ذره ميكروبي وارد هوا نمايد و 5 دقيقه صحبت كردن نيز همين تعداد ذره توليد مي كند و عطسه نيز تعداد بيشتر ايجاد مي نمايد. اين ذرات ميكروبي چون بسيار كوچك هستند، در هواي موجود در هر فضاي بسته براي مدت طولاني مي توانند به طور معلق باقي بمانند. ميكروب سل در خلط كاملاً خشك شده و يا در گرد و غبار معلق پس از 8 تا 10 روز از بين مي رود. اين ميكروب در خاك سرد و سايه دار حداقل 6 ماه زنده مانده و در خلط در حال پوسيدن و تجزيه ، هفته ها و ماهها مقاومت دارد. لذا هواي اطاق آلوده شده به ميكروب سل توسط شما ، مي تواند حتي در زمان غياب شما نيز موجب انتقال بيماري گردد.

زماني كه فرد سالم در هواي آلوده به اين ذرات ميكروبي تنفس كند، ميكروب سل را وارد ريه خود كرده و اين ميكروب خود را در عرض 48 ساعت به نقاط مختلف بدن مي رساند. ولي بعد از آن بدن دفاع كرده و اجازه گسترش و فعاليت را به ميكروب سل نمي دهد.

جهت انتقال بيماري سل ، تماس هاي طولاني و ورود تعداد زياد ميكروب سل نياز است.

انتقال ميكروب سل از شما به اطرافيان بستگي به سه عامل واگير بودن بيماري سل شما ، محيطي كه تماس در آن اتفاق مي افتد و مدت زمان تماس دارد. بهترين راه براي توقف انتقال، دوري شما از اطرافيان و شروع درمان دارويي مي باشد.

شروع درمان دارويي در كاهش انتقال بيماري بسيار موثر مي باشد به طوري كه واگيري بيماري سل شما را سريعاً بعد از دوهفته از شروع درمان حتي در صورت مثبت بودن آزمايش خلط شما كاهش داده و در طول زمان مصرف دارو ادامه خواهد داد.

افرادي كه به مدت طولاني در تماس نزديك با بيماران مسلول واگير مي باشند بيشترين ميزان خطر ابتلاء به سل را دارا هستند.

تماس نزديك بيمار معمولاً با اعضاي خانواده، هم اطاقي ، دوستان و همكاران رخ مي دهد. اين افراد به دليل تماس با ميكروسكوپ سل، در معرض خطر ابتلاء به عفونت سل مي باشند.

مكان هاي پرازدحام ، كوچك ، سربسته ، كم نور ، بدون تهويه مناسب و مرطوب بهترين شرايط را براي تسهيل انتقال عفونت ايجاد مي كنند.

تابش مستقيم آفتاب در عرض 5 دقيقه باسيل سل را از بين مي برد. لذا در كشورهاي گرمسير تماس مستقيم اشعه آفتاب روش مناسبي براي از بين بردن ميكروب سل است . به همين دليل گسترش و سرايت بيماري بيشتر در خانه ها يا كلبه هاي تاريك اتفاق مي افتد.

آيا تمام افرادي كه با ميكروب سل آلوده شده اند به اين بيماري مبتلا مي شوند؟

خير. ورود ميكروب سل به ريه ها مساوي با ابتلاء به سل نيست ، چون سيستم ايمني بدن در مقابل اين ميكروب دفاع كرده و اطراف آن را يك ديواره محكم دفاعي كشيده و آن را غيرفعال و خفته مي كند . لذا در اين حالت در اكثر موارد فرد حتي متوجه ورود ميكروب به بدن خود و اين دفاع بدن در ريه هاي خود نمي شود. به خاطر همين است كه تاكنون يك سوم مردم به اين ميكروب آلوده شده اند ولي خود از اين موضوع اطلاع ندارند.

تنها در 10% موارد اين ديواره دفاعي به دلائل مختلف تخريب شده و ميكروب هاي خفته و غيرفعال سل بيدار شده و شروع به تكثير مي كنند . در اين زمان به دليل فعاليت شديد ميكروب سل بيمار دچار علائم بيماري سل مي شود و در اين مرحله به اين فرد «بيمار مسلول» مي گويند . پس فرد آلوده شده به ميكروب سل (عفونت يافته) بيمار نبودهو كاملاً سالم مي باشد. اين فرد حتي ميكرووب سل به ديگران منتقل نمي كند و احساس ناخوشي نيز نمي كند . راديوگرافي ريه اين افراد نيز كاملاً طبيعي خواهد بود. ولي اين افراد تست پوستي سل (تست توبركولين) مثبت دارند.

چه افرادي بيشتر ممكن است مبتلا به سل شوند؟

گروهي ازافراد جامعه نسبت به ديگران بيشتر در معرض ابتلا به بيماري سل هستند .اين گروه از افراد را مي توان به دو دسته تقسيم كرد، يك گروه افرادي هستند كه بيشتر در معرض تماس با ميكروب و گرفتن عفونت سل هستند و گروه ديگر افرادي را شامل ميشوند كه دچـــار عفونت شده اند و شانس بيشتري براي ابتلا به بيماري دارند.

گروه اول شامل :

- فرد در تماس نزديك و مستمر با بيمار مبتلا به سل ريوي واگير

- - جوامع كم درآمد با خدمات بهداشتي ضعيف

- اشخاص متولد شده در مناطقي از جهان كه بيماري سل شايع مي باشد.

- افرادي كه به مدت طولاني در مراكز خاص نگهداري مي شوند (نظيرزندان ها و آسايشگاه هاي سالمندان ، پناهگاهها و …)

- افراد معتاد به مواد مخدر تزريقي

- گروههاي ديگري از افراد جامعه كه شيوع بالاي بيماري سل دارند (نظير كارگران مهاجر از كشورهاي با شيوع بالا يا افراد بي خانمان)

- افرادي كه تماس شغلي با بيماران مبتلا به سل دارند

گروه دوم شامل :

- افراد مبتلا به عفونت HIV (ايدز).

- افرادي كه در دوسال اخير مبتلا به عفونت سل شده اند.

- افرادي كه معتاد به مواد مخدر تزريقي هستند.

- افرادي كه سابقه درمان ناكافي سل دارند.

- افرادي كه در موقعيت هاي خاص طبي نظير موارد زير هستند :

- ديابت (بيماري قند)

- بيماري سيليكوز

- درمان طولاني با داروهاي كورتن

- مصرف داروهاي پيوند اعضاء (كاهنده سيستم ايمني)

- سرطان سر و گردن

- سرطان خون و غدد لنفاوي

- نارسائي مزمن كليوي

- پائين بودن وزن بدن (10% يا بيشتر زير ميزان ايده آل)

- عفونت HIV(ايدز)، معتادان به مواد مخدر تزريقي ، عفونت در دو سال اخير با ميكروب سل

- افراد مبتلا به ديابت (بيماري قند) 2 تا 4 برابر افراد عادي مستعد به پيشرفت عفونت ســـل مي باشند. بخصوص بيماران ديابتي وابسته به انسولين كه به خوبي كنترل نمي شوند بيشتر در معرض خطر هستند.

اين بيماري قادر است تمام اعضاي بدن را مبتلا كند . بيشترين عضوي كه در بدن مبتلا مي شود ريه ها (شش ها) مي باشند . لذا سل ريوي شايعترين نوع سل است. در صورتي كه سل اعضاي ديگر بدن را به جز ريه ها درگير كند به آن سل خارج ريوي گفته شده كه تحت نام همان عضو درگير ناميده مي شود. نظير سل غدد لنفاوي يا سل استخوان يا سل ادراري يا سل مغز (مننژيت سلي) و غيره و …

  آيا تمام انواع سل مسري بوده و به اطرافيان منتقل مي شود؟

خير . تنها بيمار مبتلا به سل ريوي خلط مثبت مي تواند ميكروب را در هوا پخش كرده و بيماري را به اطرافيان منتقل نمايد. لذا در اكثر موارد سل ريوي خلط منفي و انواع سل خارج ريوي مسري نبوده و به ديگران منتقل نمي شوند.

  بيماري افراد مبتلا به سل ريوي خلط مثبت تا چه زماني به اطرافيان سرايت مي كند؟

بيماري اين افراد از زماني كه دچار سرفه و خلط شده اند تا 2 هفته از شروع درمان دارويي ضد سل براي اطرافيان خطر سرايت دارد. بعد از آن اين افراد هيچگونه خطري براي اطرافيان ندارند.

علائم انواع سل كدام است ؟

بيماري سل خود را به هر شكل ممكن است نشان دهد. در كشور ما كه اين بيماري شيوع نسبتاً زيادي دارد در بسياري از موارد در تشخيص بيماري ، بايد سل را به خاطر داشت . بيماري سل ممكن است شبيه بيماريهاي ديگر تظاهر نمايد. اين تظاهرات ممكن است شبيه بيماريهاي ديگر نظير ذات الريه برونشيت ، آبسه ريوي ، سرطان و عفونت هاي قارچي باشد.

بيمار مبتلا به بيماري سل مي تواند داراي علائم عمومي ، ريوي يا وابسته به ارگان هاي ديگر بدن و يا تركيبي از اين موارد باشد.

 علائم و نشانه هاي عمومي

بيماري سل معمولاً ايجاد علائم بيماري مي نمايد ، ولي بسياري از بيماران حتي آنهايي كه بيماري پيشرفته دارند، علائم خفيف و آهسته اي داشته كه ممكن است به طور معمول در نظر گرفته نشود. تعدادي از بيماران مبتلا به سل خارج ريوي نيز در حقيقت ممكن است بدون علامت باشند. معمولاً بايددر بيماران يا افراد بدون علامت كه علائم خفيف يا غيرواضح دارند، از طريق بررسي سابقه تماس، راديوگرافي غيرطبيعي ريه ، واكنش مثبت تست سل و يا كشت مثبت ميكروب سل پي به بيماري برد. تعدادي از بيماران ممكن است در ابتدا براي مدت چند هفته تا چند ماه احساس خستگي ، بي اشتهايي ، كاهش وزن ، ضعف عمومي ، تعريق شبانه بخصوص در نيمه فوقاني بدن ، قاعدگي نامنظم يا تب هاي خفيف نمايند. اين علائم و نشانه ها اغلب در زمان فعاليت كاري شديد يا استرس هاي هيجاني تشديد مي گردند.

سل در بيماران ديگر ممكن است به صورت يك بيماري تب دار حاد، به همراه لرز و علائم عمومي شبيه آنفولانزا بروز نمايد. در اين حالت بيماران تا زماني كه احساس مي كنند ، اين علائم مربوط به يك عفونت ساده نظير سرماخوردگي بوده و خودبخود برطرف مي شود ، به پزشك مراجعه نمي نمايند. علائم حاد ممكن است طولاني و مزمن شوند.

گاهي اوقات علائم عمومي غيراختصاصي به صورت تب بدون علت مشخص ، تنها تظاهرات بيماري سل مي باشد. براي تشخيص معمولاً يك سري بررسي هاي تخصصي نظير راديوگرافي و تصويرنگاري هاي متعدد از قفسه سينه ، نمونه برداري از ضايعات ، كشت از نمونه هاي ريه ، پرده ريه و قلب، كبد و صفاق انجام مي شود كه ممكن است بيانگر نتايج غيرطبيعي باشد.

در بعضي از مواقع نمونه برداري و كشت مغز استخوان و حتي جراحي شكم براي تشخيص لازم مي گردد.

علائم و نشانه هاي سل ريوي و پرده ريه

سل ريوي به طور مشخص همواره با يك سرفه مختصر آغاز مي شود. اين علامت به طور آهسته در بيش از سه هفته شدت يافته منجربه توليد خلط چسبنده يا چركي مي گردد. در برخي از موارد رگه هاي خوني در خلط وجود دارد. گاهي اوقات يك درد مبهم و يا شديد در قفسه سينه احساس مي شود. تنگي نفس شايع نيست اما معمولاً وجود آن بيانگر درگيري شديد ريه ها ، تجمع مايع فراوان در فضاي پرده هاي ريه و يا همراهي با بيماريهاي قلبي ريوي ديگر مي باشد . تعدادي از بيماران علائم خود را شبيه علائم و نشانه هاي آنفولانزا و سرماخوردگي شديد نظير سرفه هاي خلط دار، تب ، لرز ، درد عضلاني و تعريق ، برونشيت حاد يا ذات الريه تجربه مي نمايند.

جمع شدن آب در ريه معمولاً يك طرفه است و ممكن است همراه درد قفسه سينه با كيفيت خرد كننده باشد. بسياري از بيماران مبتلا به اين نوع سل كه به آن سل پرده ريه مي گويند ، علائم عمومي مختصر دارند.

علائم و نشانه هاي سل خارج ريوي

 1- سل غدد لنفاوي :

بيماري سل ممكن است هر يك از غدد لنفاوي بدن را درگير نمايد . سل عدد لنفاوي گردن و فوق ترقوه شايع مي باشد. علائم شامل بزرگي غدد لنفاوي و يا احتمالاً خروج چرك از ضايعه مي باشد. معمولاً بيمار به دليل ايجاد يك توده در گردن سريعاً متوجه آن شده و جهت تشخيص مراجــعه مي نمايد. تخليه خود بخودي از اين غدد ممكن است ديده شود. جهت آزمايش تشخيص مي توان از مايع چركي كشيده شده توسط سوزن يا نمونه برداري جراحي و يا مايع تخليه شده از محل خروج چرك استفاده كرد .

2- سل ادراري تناسلي :

به دنبال يافته هايي نظير عفونت عود كننده ادراري با كشت منفي از نظر ميكروب هاي بيماريزاي شايع ، وجود بدون دليل خون در ادرار، تب هاي عود كننده بدون منشأ مشخص يا شواهدي در عكس كليه ها دال بر علائم غيرطبيعي در لگنچه هاي ، لگن ، ميزراه يا مثانه بخصوص اگر نواحي متعددي از درگيري وجود داشته باشد، بايد سل ادراري تناسلي را در نظر گرفت . مردان ممكن است بيماري را به صورت يك برجستگي تسبيح مانند در مجراي برنده اسپرم در لمس، مجراي ترشحي در كيسه بيضه يا سفتي پروستات تجربه نمايند. در زنان ممكن است تظاهرات به صورت قاعدگي نامنظم يا قطع كامل آن، بيماريهاي التهابي لگن يا نازائي باشد.

تشخيص به طور معمول توسط كشت هاي مكرر از نمونه هاي اولين ادرار صبحگاهي يا براساس آزمايش هاي كشت و بافت شناسي از نمونه هاي آسيب شناسي به دست مي آيد.

3- سل استخوان و مفاصل :

درگيري استخواني معمولاً به صورت التهاب مفاصل و عفونت استخوان ديده مي شود . تب و درد موضعي در درگيري استخوان شايع مي باشد. مهره هاي تحتاني قفسه سينه و مفاصلي كه وزن زيادي را تحمل مي نمايند معمولاً درگير مي گردند. در برخي از موارد اين ضايعات در عكس برداري هاي معمولي نيز ديده نمي شود. نيمي از اين بيماران سابقه درگيري ريوي نيز ندارند. بيماري استخواني سل اكثراً در سنين كهولت ديده مي شود.

4- سل مغز و اعصاب :

رفتار غيرطبيعي ، سردرد و تشنج نشان دهنده مننژيت سلي مي باشد و اكثراً به دليل انتشار خوني ايجاد مي شود. مننژيت اكثراً در نوزادان و كودكان كم سن و سال به صورت نخستين عارضه اولين عفونت سلي ديده شده ، اما ممكن است در هر گروه سني ديگر نيز رخ دهد.

5- سل صفاق (روده بند):

سل شكمي يا صفاق خود را به صورت تجمع آب در محوطه شكم و تب نشان داده و گاهي اوقات در لمس شكم حالت خميري شكل داشته و يا حاوي توده خواهد بود .

6-سل منتشر (ارزني):

انتشار خوني (سل ارزني) مي تواند در هر سني رخ دهد . بيماري ممكن است به صورت حاد به همراه تب، تنگي نفس و سياهي انتهاي دست و پا و لبها بروز نموده و يا به صورت يك بيماري مزمن به همراه علائم عمومي خود را نشان دهد.